Alruin (Mandragora officinarum) wordt al meer dan drieduizend jaar gebruikt voor allerlei medicinale toepassingen. De spannende verhalen over deze plant kun je in allerlei oude geschriften terug vinden, zelfs in de Bijbel! Rond de hele Middellandse Zee is of was de plant niet zeldzaam en er is veel over geschreven. Maar ik kan niet zeggen dat het allemaal even duidelijk is hoe het botanisch in elkaar zit!

Alruin of mandragora hoort bij nachtschadefamilie De bloemen van alruin op deze foto zijn paarsig purper, maar de plant kan ook gelige bloemen hebben.

Alruin zit in de nachtschadefamilie (Solanaceae). Dat is groep planten waarin veel leden plantendelen hebben die meer of minder giftig zijn en waarvan andere delen een belangrijk deel van onze voeding verzorgen. Aardappel, tomaat, paprika, aubergine, tabak, etc. hebben bovengronds of ondergronds delen die je beter niet kunt eten en tegelijk komen van die planten delen bij ons op tafel!

Alruin is inheems rond de Middellandse Zee. De plant groeit met een bladrozet met een tiental bladeren die eerst omhoog komen en dan plat op de grond gaan liggen en zo een cirkel van meer dan een halve meter doorsnede kunnen vormen. In de bladoksels komen de bloemen, dus ongeveer in het midden van de cirkel. Die bloemen zijn gelig groen of blauw met purper, maar of ze op één plant zo verkleuren of dat het verschillende exemplaren zijn, is me niet duidelijk. En dan komt het eerste grapje van de alruin: de plant bloeit in het najaar én in het voorjaar! Dat lijkt dus twee keer per jaar, maar dat moet volgens een deskundige geïnterpreteerd worden als: de plant kan het hele jaar bloeien, behalve als het te heet en te droog is: in de zomer dus! In de zomer verdwijnen zelfs de bladeren! Het zijn dus ook niet twee ondersoorten met een verschillende bloeitijd en zeker niet vrouwelijke resp. mannelijke planten zoals ook beweerd wordt!
Na de bloei komen er bessen aan de plant. Volgens de boeken zien ze er uit als kleine tomaten, maar dan met een gelig bruine kleur. In het Italiaans heten tomaten 'pomodoro' dus 'gouden appels' en dat zou oorspronkelijk verwijzen naar de vruchten van de alruin! Deze bessen worden in de Bijbel Genesis: 30:14 'liefdesappels' genoemd en uit de beschrijving blijkt duidelijk dat ze geacht worden het vrijen te stimuleren en de kans op kinderen te vergroten. Maar duidelijk is ook dat men toen vond dat deze bessen eetbaar waren en dus niet gevaarlijk. In het Hooglied in de Bijbel worden de bessen van de alruin ook genoemd en voor hetzelfde doel.
De bessen van alruin bevatten diverse alkaloïden die de vruchtbaarheid en de lust om te vrijen zouden bevorderen.

Ik heb me afgevraagd waarom ik tijdens onze vakanties in het zuiden de plant nooit gezien heb. Het blijkt nu dat in ons meest bezochte vakantieland Frankrijk, de alruin niet (meer?) voorkomt, zelfs niet op Corsica! Waarom niet? Geen idee, maar de plant schijnt in het hele gebied rond de Middellandse Zee achteruit te gaan.

De wortel van de alruin
In het verleden ging de meeste belangstelling van de mensen toch niet naar de bessen ondanks de vermeldingen in de bijbel, maar naar de wortel. De wortel bevat veel meer zgn. alkaloïden, stoffen die een giftige, verdovende en/of stimulerende werking hebben. De wortel of een extract er van gebruiken had inderdaad effect op allerlei functies van het menselijk lichaam. Een heel belangrijke was de gehele of plaatselijke verdoving als er chirurgisch moest worden ingegrepen. Ik heb de bijbel al een paar keer genoemd: mogelijk was het drinken dat Jezus aan het kruis met een spons werd aangeboden, ook een extract van alruin voor verdoving. Een houtsnede van de plant alruin of mandragora uit het boek 'Stirpium historiae pemptades sex sive libri' door Rembert Dodoens uit 1583.

In ieder geval de medici wisten in die tijd al dat de plant verdovend werkte. Zelfs de Egyptenaren rond de 14e eeuw voor Chr. kenden de plant al zoals blijkt uit een afbeelding van de wortel op een schildering uit die periode. Die afbeelding lijkt op een mens met wortels en bladeren en dat was tot vrij recent de gebruikelijke afbeelding van de alruinwortel! De penwortel van de alruin heeft de neiging om zijwortels te maken en soms zelfs om te splitsen in 'twee benen'. Dan nog een paar zijwortels voor de armen en een bos bladeren op het hoofd en het mannetje was klaar; eventueel hier en daar nog wat bijsnijden! En in die tijd was het duidelijk dat de plant hiermee aangaf dat ze zeer bruikbaar was voor de mens! Tenminste dat beweerden de geneesheren.

Alruin of mandragora
Die (meestal schijnbare) gelijkenis van de wortel met de mens heeft geweldige verhalen opgeleverd over de alruin of beter 'mandragora' want in die spannende verhalen past die naam blijkbaar beter. Ik heb er onze beroemde arts en plantkundige Rembertus Dodoens (1517-1585) weer bijgehaald: een van de eerste die zelf keek en niet klakkeloos overnam wat eerder was opgeschreven. Hij gaat nog wel uit van twee of mogelijk zelfs drie soorten mandragora, maar de Engelse Wikipedia heeft het ook nu nog over twee soorten. Die vermeldt overigens zorgvuldig niet wat het verschil zou zijn tussen die twee. Dodoens heeft het over mannetje en vrouwtje, maar dat was waarschijnlijk alleen als onderscheid tussen de twee vermeende soorten en bedoelde hij daar niet mee dat ze samen nodig zijn voor de voortplanting. Maar als een goede arts ziet Dodoens wel dat deze planten op allerlei manieren pijn kunnen verzachten, ontstekingen remmen en zelfs mensen onder narcose brengen. Maar ook dat de arts heel voorzichtig moet zijn met de dosering omdat de patiënten anders niet meer wakker worden! Of dat ze doorschieten "in rasernie gelijck dat opium". Kortom ook artsen moeten voorzichtig zijn met mandragora!

Het oogsten van mandragora
De hongerige hond wordt vastgebonden aan de alruin wortel en wordt met eten verleidt om de wortel uit de grond te trekken.

Waar het verhaal over het oogsten van de mandragora wortel vandaan komt weet ik niet, maar ik kom het in allerlei bronnen tegen. De Romeinse geschiedschrijver Flavius Josephus (ca. 75 na Chr.) kent het al. Het verhaal is dat op het moment dat de mandragora wortel uit de grond wordt getrokken, deze wortel ijselijk gaat gillen! Zelfs zo erg dat mensen die het horen, ter plaatse sterven. Aangeraden wordt om een hond wat laten te hongeren en deze daarna aan de wortel vast binden. Dan moet de baas van de hond zijn eigen oren dichtstoppen met bijenwas en een stuk vlees neerleggen buiten het bereik van de hond. De hond overlijdt natuurlijk door de gil, maar de baas heeft nu een echte mandragora wortel. En die is heel veel geld waard! Niet alleen als basis voor medicijnen, maar vooral als talisman die beschermde tegen allerlei onheil!

Dit verhaal kan deels ook bedoeld geweest zijn om 'amateurs' te weerhouden om zelf zo'n wortel uit de grond te halen. Zoals ook werd gezegd dat de beste mandragora onder de galg groeide en bemest werd of zelfs gezaaid door urine en sperma van de gehangenen! Maar dat laatste gold niet voor deze omgeving, want Dodoens had ook goed gezien dat hier spontaan geen alruin groeit, maar dat je die er wel kunt kweken!

Jan van Dingenen - 2021